نقدی بر نقد!

هو/

 

 

محمد روفرش‌باف +، به قول خودش، این چند ساله پیگیر کتب و سخنرانی‌های آقای طاهرزاده بوده. برایش از اربعین چند سال پیش گفتم که - به قول دکتر صدیق: از کَرَمِ مولا - با ایشان رفیق طریق شده بودیم. گفتم که برخلاف بچه و بزرگ که تا می‌رسیدند، می‌گفتند «استاد» و مثل یخ وامی‌رفتند، پررویِ منتقدِ درونم بیرون زد. نهایتِ ادب و فصاحت و بلاغتم را به کار گرفتم که بگویم:

«مقایسه‌ی ایده‌آل‌های جمهوری اسلامی در نظر، با خراب‌کاری‌های مدرنیته در عمل، در برخی کتاب‌هایتان، شاید کار صحیحی نباشد. فکر با فکر باید تطبیق شود، و فعل با فعل. ضمن این‌که قابلیت اجرای نظریه‌ها، خودش یک معیار است؛ و اگر به هر دلیلی نظریه‌ها در کشور قابل اجرا نباشند؛ مردودند.».

نفس سردم را در مقابل نفس‌های گرم همراهان‌شان که حیرت‌زده بودند، بیرون دادم که:

«حداقلِ انصاف این است که سعی کنیم جمهوری اسلامیِ عملیِ فعلیِ سی و چند ساله (آن روزها هنوز چهل ساله نشده بود) را با مدرنیته‌ی عملیِ سی و چند ساله مقایسه کنیم.».

و آخرش گفتم:

«شاید ناجوانمردانه باشد اگر متن مدرنیته را زندگی نکرده باشیم و به قیاس با زندگی در بطن جمهوری اسلامی، مردودش کنیم.».

همین نقدهای خامِ یک دانشجوی یک‌لاقبا که در مقابل تمجیدهای دیگران از ایشان قرار گرفت، شروع رفاقت ما با حاج اصغر طاهرزاده شد تا به امروز؛ به کَرَمِ مولا. نقدهایی که گاهی بین صفحات کتاب‌هایشان نوشته‌ام.

 

این خاطره با محمد روفرش‌باف، مقارن شد با یک اتفاق دیگر. از میانِ بچه‌های گروه حدیث کساء بلوک‌های دکترای خوابگاهِ داخلِ دانشگاه، مجتبی را آن سال در میان همراهان و ارادتمندان آقای طاهرزاده در پیاده‌روی اربعین دیده بودم. این رفیقِ انقلابیِ اهل کسای ما، گاهی همه چیز را به سبک استاد بزرگوارش با منطق کامل و جامعی به نقد می‌کشد. اما گاهی آن چنان می گوید، انگار که همه‌ی ما  - گرچه به شدت قابل نقدیم - داریم با سیاست غربی و ضدّ جمهوری اسلامی و ضدّ عدالت و ضدّ ایرانی عمل می‌کنیم. مثلاً همین چند روز پیش آمد به خاطر اطلاعیه‌ی امور خوابگاه‌ها مبنی بر تعلق خوابگاه مشروط بر تسویه حساب فوری، یک متن بلندبالا نوشت که این چه کاری است در این شرایط می‌کنید؟ چرا دانشجو باید در این شرایط کرونا پول بدهد؟ و الخ.

علی - که مشاور دانشجوییِ معاون دانشگاه و از آن مهم‌تر یکی از اعضای  گروه حدیث کسای خوابگاه است – رسید و در چند جمله برای پاسخ به طومار اعتراضی و منتقدانه‌ی مجتبی عیناً نوشت: «ظاهِرهُ أرجح مِن باطنه. در ظاهر [مسئولین امور خوابگاه برای تراز کردن امور اداری و مالی‌شان] میخوان بگن ما [طبق قوانین] اعلام کردیم، ولی خوب بعدا میگن نشد و [دانشجوها] پرداخت نکردن.».

و همین توضیح ساده، یک طومار نقد و نصیحت و قضاوت و دل‌سوزی و برداشت غلط مجتبی را به باد داد و گفت که اتفاقاً حال دانشجو را می‌فهمیم و کسی هم از شما پول نمی‌گیرد.

 

مقام نقد و نظر، بسیار عزیز، غیر قابل اجتناب و حتی وظیفه است. اما به نظر بنده، یکی از اصلی‌ترین مشخصات نقد سازنده، به جز انصاف و در نظر گرفتن شرایط و دیگر موارد، این است که از لب و دهان آدمی بیرون بیاید که به شرایط عملیاتی و عملکردی هم واقف باشد. وگرنه هر کدام از ما یک جنبش عدالت‌خواهیِ بالقوه، و یک طلبه‌ی خوشفکرِ منبرنشینِ درون داریم که می تواند هر روز و برای هر موضوعی «باید باید» راه بیاندازد، بی آن‌که هیچ‌کدامشان واقع‌بینانه و قابل عمل باشد.

 

علاوه بر همه ی این موارد، به عنوان یک آدم اجرایی و مدیریتی در سطح بسیار خُرد این مملکت که در حال کسب تجربه است، عمیقاً معتقدم که یکی از عیوب پنهان بزرگ کشورمان در حال حاضر، این است که بسیاری از شعارها و نظریه‌هایی که با آن انقلاب شده، یا اساساً امکان پوشیدن جامه‌ی عمل ندارند، یا در سطوحِ مفسرین این نظریات هیچ برنامه‌ی عملی مناسب و قابل اجرایی ارائه نشده است. بیشتر نظریات ایرانی - اسلامی ما فقط نظر است و بر روی شعارها و «باید باید»ها استوار شده. قشری که موظف به تبیین و تفسیر و ارائه‌ی راه و روش عملیاتی کردن این نظریات بوده، اکثراً فقط بر روی تبلیغ و گسترش نظریه‌ها متمرکز شده است. متأسفانه فضای مجازی هم به گفتن‌های ما افزوده و بسیاری از ما را صاحب «گفتمان»ِ خودمان کرده‌ است. تأسف بیشتر، آن‌جا که داریم به «قاعدین»ی تبدیل می‌شویم که قعود و حرف و نظر را به «جهاد» نسبت می‌دهیم و گمان مجاهدت داریم. اگرچه که تبلیغ و سخن، بخشی از جهاد و قیام است؛ اما وقتی به سمت عمل نرود، سوی قعود سوق می‌دهد. عقیده و نظر بنده این است که مبانی اسلامی، بیش از آن‌که به مبلّغ نیاز داشته باشد، به مفسّری نیاز دارد که برای مفاهیم انتزاعیِ موجود در کتب بزرگ و بزرگان ما، برنامه‌های عینیت‌بخشِ معقولِ قابل اجرا ارائه کند.

 

گرچه گفتن و شنیدن و روشن کردن اذهان و عقل‌ها، امری لازم است، اما کافی نیست. وقتی همه چیز بر گفت و شنود متمرکز شود، به قول سعدیِ جان باید گفت: به عمل کار برآید، به سخن‌دانی (رانی) نیست. به تجربه می‌گویم که راه نفوذ به قلوب، از راه گفتنِ محض، در ابتدا آسان، اما در ادامه دشوار است و کم‌دوام. باور نمی‌کنید؟ به تماشای سخنرانِ حاذقی که مسئولیت ریاست دولت این کشور را بر عهده گرفته، بنشینید. حرف و نظریه، به مرور زمان، قدرت پیشروی محدودتری از عمل عینی دارند. گرچه گوش به قلب نزدیک‌تر است، اما ابراهیم (ع) که با گوشش وحیِ معاد را استماع می‌کرد، از یک جایی به بعد از خدا خواست که أرنی کیفَ تُحیی الموتی،...، لیطمئنّ قلبی^*. پس باید از گوش وارد شویم و با چشم و حسّ تثبیت. یا دقیق‌تر آن‌که با عقل وارد شویم و با قلب تثبیت. حال آن‌که ما عادت کرده‌ایم در گوش مخاطب و عیال و ولی نعمتمان بمانیم.

 

 

+ آن شب به محمد روفرش‌باف، آیت‌الله حائری شیرازی را به عنوان نمونه‌ای از عالم عاملِ منتقدِ فهیم معرفی کردم. فردی که برای عینیت بخشیدن به آیه‌های کلامِ خدا، برنامه داشت. اگر می‌گفت عدالت، در کنارش برنامه‌ی قابل اجرا می‌داد و خودش هم از مرحله‌ی تبیین، وارد میدان عمل می‌شد. اگر می‌گفت غرب بد است، کنارش راهکار عملی برای خوب شدن می‌داد. این بود تفاوت ایشان با سایرینی که بنده می‌شناسم.

به نظر می‌رسد که انقلاب اسلامی و حتی جنبش‌های ملی‌گرا، به حدّ کفایت، نظریه‌پرداز و «باید باید»بکن دارند. پیشنهاد بنده این است که در این شلخته‌بازار نقدها، به نظرات آدم‌های عملیاتی بها بدهیم؛ نه به نظریه‌پردازهایی که سال‌هاست مشغول‌اند و میدان جنگ‌شان فقط اذهان و عقل مردم بوده.

 

این مسئله را مطرح کردم، چون می‌بینم که موضوع بحث بسیاری از وبلاگ های مفید هم از جنس بکن‌بکن و انتزاع است. بر روی این بخش از زمین خدا اهل عمل بسیار است، مبناشناس هم بسیار. این کشور اما مبناشناسِ اهل عمل کم دارد. فردی که هم خوب بفهمد، هم فهمش را خوب به منصه‌ی ظهور بگذارد. نمونه‌ای که عیناً نشان بدهد و بگوید من در حد بضاعتم کردم و شد؛ شما هم بکنید، به امید خدای سبحان می‌شود.

 

از آن طرف ماجرا هم فقط چند جمله به خودم عرض می‌کنم. بیا درباره‌ی همه چیز حرف نزنیم. ما، آدمیم، نه آچار فرانسه‌ی علوم انسانی. حرفِ قطعی زدن و نقدِ قطعی کردنِ آنچه بدان علم صحیح یا جامع نداری، تقوایت را با یک تق، وا می‌کند.

 

 

 

* مبارکه بقره/ شریفه 260

 

 

 

پی‌نوشت: من، سال‌هاست که آدم این مدل حرف و حدیث و بحث‌ها نیستم. بیشتر می‌نشینم به تماشا. نمی‌دانم چرا نوشتم. امید که به خطا نرانده باشم. امید که بار اول و آخر باشد.

 

 

 

فیلم:

به فرزندان خود شنا، سوارکاری، تیراندازی و موشک‌پراکنی بیاموزید؛ بلکه کمی هم از دروس نظری به وادی عمل بیایند :)))

 

 

 

 

 

 

بی‌تدبیریِ بی‌اختیار

هو/

اخیراً در مطالب یک وبلاگ‌نویس خواندم که ازدواج را به پدافند غیرعامل تشبیه کرده بود. من هم برای تشویق محمدحسین به ازدواج، آمدم همان‌ها را تحویلش دادم. گفتم زن گرفتن، عین پدافند غیرعامل است. گفتم یادت می‌آید قبل‌ترها وقتی می‌خواستیم مسافرت برویم، پدر و مادر می‌گفتند پول‌هایت را در کیف و جیب‌هایت تقسیم کن؟ می‌گفتند اگر دزد یک جیبت را زد، همه‌ی پولت همان‌جا تلمبار نباشد تا به خاک سیاه ننشینی. گفتم این اصل اساسی مدیریت سرمایه و منابع است که پاشنه‌ی آشیل نداشته باشی.
گفت ربطش به ازدواج چیست؟
گفتم وقتی مجرد باشی، همه چیزت می‌شود درس یا شغل یا کار فرهنگی یا هر چیزی که خودت را مشغول کرده‌ای. اگر درس یا کار را از تو بگیرند، بی‌معنا می‌شوی؛ چون تک‌بُعدی بوده‌ای.
اما ضمن درس، زن که می‌آید، لاجرم کار هم باید بکنی. کار فرهنگی ـ تربیتی هم که معطوف به خانه و خانواده می‌شود. کمی بعدش بچه هم می‌آید. فشار خیلی زیاد می‌شود، اما منطقاً ارزشش را دارد. بچه اگر رفت، زن و کار هست. بی‌کار اگر شدی زن و بچه هست. زن اگر مُرد، بچه و کار هست. منابعت تقسیم شده و یک شبه نابود نمی‌شوی.

گفتم محمدحسین جان! منطقی‌اش این است که ما دو راه داریم: یا باید در خدایی که هیچ‌گاه از بین نمی‌رود ذوب شویم؛ یا مدیریت منابع داشته باشیم.
بعد گفتم ذوب و فنا شدن در خدا هم بدون ازدواج خیلی خیلی سخت است. فقط یک راه می‌ماند...
گفت پس خودت چرا؟
در پاسخش سر به زیر ماندم.
و شاید سرم تا ابد به زیر بماند.



+ حالم از خودم با این نگاه ابزاری به زن و نگرش منطقی به مقوله‌ی ازدواج به هم خورد. نمی‌دانستم بلدم این همه منطقی و حساب‌گرانه حرف بزنم. راستش هیچ اعتقادی به حرف‌هایی که زدم ندارم. هم اعتقاد ندارم؛ هم هیچ‌کدام از تدبیرهایم هیچ‌وقت نشده. دودوتاهای من در زندگی هیچ‌گاه چهار نمی‌شود. کاملاً بی‌اراده‌ی من یک بار می‌شود صد، یک بار دیگر می‌شود صفر، گاهی حتی منفی. زندگی من، بی‌آن‌که بخواهم این‌طور شود؛ خودش شده. نمی‌دانم و نمی‌فهمم چرا. اما بار و بالم را سبک کرده. مثل حرم این کریمه‌ای که امشب مِن حیثُ لایحتسب آمد و شد.

 

کدام سوی روم کز «فراق» امان یابم؟

هو/

 

 

دوباره کم‌کم سر و کلّه‌ی سگ سیاه افسردگی دارد در وجودم پیدا می‌شود. این روزهای انتخاب رشته‌ی کنکور که دوست و رفیق و آشنا تماس می‌گیرند؛ یکی می‌پرسد ارزشش را دارد بچه‌ام را بفرستم تهران؟ یکی می‌پرسد بین برق و کامپیوتر و مکانیک و عمران کدام؟ پدری می‌پرسد خبر داری جوّ فرهنگی دندان‌پزشکی چه طور است؟ دیگری می‌پرسد به نظرت امسال بروم دانشگاه یا یک سال پشت کنکور بمانم؟
و من میانِ پرس‌و‌جوی این طفل معصوم‌ها و خانواده‌های نگران‌شان، می‌روم به ده ـ پانزده سال قبل. به وقتی که من هنوز بچه مدرسه‌ای بودم و تو کنکورت را داده بودی. به وقتی که آمدی گفتی «می‌خوام خلبانی بزنم، اما مامانم می‌گه سقوط می‌کنی می‌میری.». به وقتی که خندیدم و گفتم «مامانتو ولش کن... تو برو، منم میام پشت سرت. همه‌ی مامان‌باباها همیشه نگرانند»...
به وقتی که سقوط کردی. به وقتی که بین زمین و آسمان، پرّه‌ی هلی‌کوپتر از جایش جدا شد و آمد و سرت را جدا کرد. به وقتی که همراه هلی‌کوپتر آن‌چنان به زمین کوبیده شدی و در زمین فرو رفتی که باید زمین را می‌کندند تا به تو برسند. به وقتی که آتش گرفتی و سوختی...

من نمی‌دانم سَر بُریده شدن، تکه‌تکه شدن، دفن شدن، آتش گرفتن و سوختن، این همه را چه‌طور یک‌جا و با هم به دست آوردی. فقط روزی هزار بار می‌گویم که کاش لال شده بودم آن روز. کاش می‌گفتم حرف، حرف مادرهاست. کاش گفته بودم به خاطر مادرت نرو. کاش به سهم خودم نمی‌گذاشتم بروی.
و کاش حالا که رفتی، من هم پشت سرت بیایم...

علی جانم؛

فدای خودت که هیچ؛
فدای خنده‌هایی که از لبت جدا نمی‌شد...

 

دارم عقیق صبر به زیر زبان خویش*

هو/

 

 

نوشته بود «صبر» اسم یک گیاه تلخ است. گیاه خیلی تلخ. آن قدر که اصلاً نمی‌توانی در دهانت نگهش داری. همین که زیر زبانت می‌رود، ناخودآگاه یا فرو می‌دهی، یا تف می‌کنی!

حالا یک نفر پیدا شده که مدام به تو صبر تعارف می‌کند. نه فقط تعارف، که صبر را با دست خودش می‌گذارد در دهانت و تماشا می‌کند که برای نگه داشتنش در دهانت چه کارها که نمی‌کنی. شاهکار کرده‌ای اگر بتوانی در دهانت نگهش داری. ولی او راضی نمی‌شود به این که فقط تلخی‌اش را تحمل کنی. انتظارش خیلی بیشتر از این حرف‌هاست. قشنگی‌اش به این است که انتظار دارد صبر را «قشنگ» در دهانت بگردانی؛ نه با حالت چندش؛ نه با لب و لوچه‌ی آویزان...

«صبر» را فقط «صبر» از تو نمی‌خواهد. صبر را از نوع «قشنگ» می‌پسندد. ناسلامتی خداست. جمیل است و جمال را دوست دارد^*. همان جا که به پیامبرش می‌فرماید: «صبر کن؛ از آن صبرهای جمیل^**» ...

بعدترش نوشته بود صبرِ جمیل، صبرِ بی‌گِله و شکایت است؛ بدون غرغر. دربست باید مخلص تلخی‌اش باشی. زیر تلخی‌ها فقط جای دست‌وپا زدن ِشاکرانه است؛ نه جای مناجات‌الشّاکّین. بعد لبخند زده بود که اتفاقاً حق داری غرغر کنی. حق داری مناجات‌الشّاکّین بخوانی. اما به شرط این‌که تمام غرغرها و شکایت‌هایت را ببری پیش خودش. صبر را گذاشته در دهانت تا بروی پیش خودش شکایت کنی. بروی شکایتش را به خودش بکنی. تو شاکی باشی، اما قاضی خودش باشد و متّهم هم خودش. می‌گفت دلش برایت تنگ شده. وقتی دلتنگ می‌شود از این کارها می‌کند. از این کارهای «اگر با من نبودش هیچ میلی/ چرا جام مرا بشکست لیلی^***»طور.

می‌گفت ناسلامتی حداقل چند صدهزار سال است که حال می‌کند از این اوضاع و احوال. به قول رفیق، خیلی بی‌پدر است: خدا.

 

 

 

 

* عنوان: از صائب است به گمانم. همان‌جا که می‌گوید «دنبال بی‌قراری دل سر نهاده‌ام...»

** قال الرّسول (ص): انّ‌الله تعالی جمیلٌ و یحبّ الجمالَ. (کنزل‌العمّال/ 17166).

*** فاصبِر صَبراً جمیلاً. (مبارکه معارج/ شریفه 5)

**** از جناب جامی باید باشد قاعدتاً؛ و نه از نظامی.

حکایت یک فرود اضطراری

هو/

از صبح که بیدار شدم، بوی شما می‌آمد. حتی صبحانه‌ی امروز هم چای ـ نبات‌زعفرانی‌هایِ دیار شما بود. اصلاً بگذارید برایتان تعریف کنم که امروز از همان اولش روز شما بود.
صبح، بنا به عادت هر روز، بسم اللهِ کار را با گزارش‌خوانی شروع کردم. گزارشِ سوانحِ دیشب تا صبح که من خواب حرم شما را می‌دیدم. «ائرواسپیس تاک» ِامروز را مرور می‌کردم و گزارش‌های دیشب و دیروز عصرِ شلوغ را یکی‌یکی از جلوی چشم‌هام می‌گذراندم تا رسیدم به پرواز ارباس A310 ایران‌اِرتورِ شماره ی 960 دیشبِ تهران - مشهد. به مسافران شما، به زائران شما، مجاوران شما... به آدم‌هایی که عطر شما را آوردند پاشیدند به امروزِ من. یکی‌یکی فیلم‌ها و اسناد پرواز دیشب را جدا کردم و مثل دیوانه‌ها به تماشای هزارباره‌ی هر کدام نشستم. که قصه‌ی دلتنگیِ ما حالا دیدنی شده و «کار جنون ما به تماشا کشیده است/ یعنی تو هم بیا که تماشای ما کنی^*»...
حوالیِ ذکرِ شما بودم که در یکی از اسناد تصویری، مردِ مسافرِ دیارِ شما گفت «دمای هوای این‌جا فکر می‌کنم یه چیزی حدود شصت درجه باشه^**». به این‌جا که رسید، ذکر شما هم به کربلا رسید.
آهای آدم‌هایی که دیشب به هوای مشهدالرضا از تهران پریدید و 30 دقیقه بعدش در مهرآباد، ترسِ فرودِ اضطراری را تجربه کردید! آهای زائرهای جامانده‌ی امام رضا که گرمای درون کابین مستأصلتان کرده بود! آهای گرماکشیده‌های ترسیده!
شما روضه‌ی باز امروز من بودید. روضه‌ی مشهد - کربلای منِ بی‌پناهِ دلتنگِ این روزها.
نقص فنی پرواز دیشب برای من اشک بود و حسرت و دلتنگی.
و باز هم اشک و اشک و اشک.

 

* از فروغی بسطامی.

** ثانیه‌ی چهاردهم در فیلم (حجم حدود 7 مگ). +

 

برای خاطر یک مرد.

هو/

اتفاقات این یک هفته را مرور می‌کنم. شب‌هایی که بی‌رمق دراز می‌کشیدم روی تخت یا زمین، گوشی به دست، به تماشای دعوای عدالت‌خواه - پناهیان.
حتی قبلش، دهه‌ی محرم. آن زمان که پناهیان گفته بود از عدالت گذشته‌ایم و حالا زمان مواسات است؛ و عدالتخواهانِ قدعَلَم‌کرده در مقابلش که چه می‌گویی؟!
بعد توضیح و توضیح و توضیح از هر دو سمت که چه‌قدر زیبا و رشددهنده بود استدلال‌های طرفین.

مرور می‌کنم بی‌تقوایی‌هایی را که به اسم عدالت‌خواهی رخ داده.
مرور می‌کنم پناهیانی را که روی منبر رسول‌الله، وسط روضه‌ی اباعبدالله، به دفاع از شخص خودش پرداخته!
مرور می‌کنم مایه گذاشتنش از امام و رهبری و خرج کردنشان  را برای توجیه هدیه گرفتن خودش از یک سرمایه‌دار. یادم می‌آید که نه یک‌بار، نه دو بار، که هزار بار روی همین منبر رسول‌الله می‌گفت از ولایت فقیه هزینه نکنید. می‌گفت ما باید خرج ولایت فقیه شویم؛ نه برعکس! آن همه شعار و سخنرانی باشکوه و تهییج را مرور می‌کنم.
می‌خندم به عدالت‌خواهان، به پناهیان، به طرفدارانِ پناهیان، به خودم، به هویج، به زرشک!
قضاوت کردن سخت است؛
بی‌تفاوت بودن سخت‌تر.
من اما دلم تنگ مردی است که برای ترس زنان از صدای سم اسبان جنگی دیه می‌داد. برای مردی که روی یک پا در مقابل قاضی می‌ایستاد تا یک یهودی از او شکایت کند. برای مردی که شب‌ها با چاه درددل می‌کرد. برای مردی که به امثال من می‌گفت ای شِبهِ‌مردانی که مرد نیستید!^* دلم تنگ مرد است...

 

+ فرمود: المحسنُ مَن صَدَق أقوالَه أفعالُهُ.

 

 

 

* یا اَشباه الرّجال و لا رجال (نهج/ خطبه 27)

«من جدا گریه‌کنان، ابر جدا، یار جدا» *

هو/


دیشب، مهیّای خواب که می‌شدم، باران زد. باران شهریوری. دلتنگ باران بودم. خودم را جمع کردم و آوردم وسط حیاط، لب ایوان. چشم‌هام را بستم و خاک نمناک را بو کشیدم. باران تمام شد؛ خیلی زود. بی آنکه مرا سیراب کرده باشد. دراز کشیدم و بی آنکه یاد خواب کنم، می‌شنیدم که می‌گفت: «ابر می‌بارد و من می‌شوم از یار جدا/ چون کنم دل به چنین روز ز دلدار جدا»^*...

 

+ از صبح پشت پنجره نشسته‌ام به حسرت باران. کاش می‌آمدی دوباره...

 

 

 

* شعری از امیرخسرو دهلوی و با صدای همایون شجریان.